Zindan

Zindan; Bergman’ın olgunlaşmaya ve kafasındakileri, iyimserlik potasında eritmeye mecbur kalmadan anlatmaya başladığı ilk eseri. İnsanı olduğu yere mıhlayan müthiş bir girişle, yönetmen/senarist genç Bergman (henüz 30 yaşında) bize selam verir. Konu şöyledir; genç bir yönetmenin yanına, aklında bir film projesi olan eski öğretmeni gelir. Akıl hastanesinde de bulunmuş olan emekli öğretmen; eski öğrencisine kafasındaki film projesini anlatır:

- Senden, cehennem hakkında bir film yapmanı istiyorum. Film Şeytan'ın sözleriyle başlıyor:

"Bugün, Dünya'ya ve onun üzerindekilere hakim olan ben; şunu ilan ediyorum ki:
Her şeyi eski hâlinde bırakıyorum.
Atom Bombası gibi silahların kullanılmasını da engelliyorum.
Öyle kolayca ölüp kurtulamazsınız.
Hiroshima'ya atom bombası atanlar da yargılanıp, insanlığa kast suçundan ölüm cezasına çarptırılacaklar."

+ Bizim neslimize ne olacak? Her şeyin eksikliğini çekiyoruz, karmaşanın bile! Sihirbazın şapkasında kalmış tavşanlar gibiyiz.

- Sana bir öğüt vereyim: Yaşarsın ve ölürsün. Aslında her şey bu kadar basit.
Korkak ve duygusal olan çareyi kilisede arar. Bıkmış, yorgun ve yalnız olan da intiharı çözüm olarak görür.

+ Yani Şeytan, kiliseleri kapatıp dini de ortadan kaldırmayacak mı?

- Bilakis, dini teşvik edecek ve insanların kiliseye gitmelerine mani olmayacak, çünkü kiliseler çok işine yarıyor kendisinin.

+ İyi de, öyle bir filmde doğru ve yanlış, günah ve masumiyet gibi kavramlar da anlamını yitirir.
İnsanların elinden böyle kavramları almak, acımasızca bir hareket.

+Şeytan'ın amacı ne peki? Ortada bir amaç, en azından bir plan olmak zorunda.

- Şeytan'ın bir planı yok. Başarısının sırrı da bu zaten. Düşmanları birçok planla boğuştukları için kaybettiler.

+ "Kötülüğün" zaferinin sebebi bu demek?

- Ona neden "kötülük" dediğinizi anlamıyorum. İnsanlar, onun kendileri için en iyisini istediğini düşünüyor, onun tüm yaptıklarının insanların isteklerini tatmin etme amaçlı olduğunu...

+ O amaçları var eden birileri olmalı.

- Evet, o Şeytan işte.

+ Tanrı'ya ne oldu bu arada?

- Tanrı öldü, alaşağı edildi, ne derseniz deyin artık. Buna inanmak kolayıma geliyor belki de. Durumum biraz ironik oldu sanırım.

Hayat; acımasız ama duygusal bir yol, doğumumuzdan ölümümüze kadar yol aldığımız...
Nüktedan bir sanat anlayışı barındırır hayat, aynı anda güzel ve çirkin, anlamsız ve insafsız olmasının yanında.
Şeytan var bir de. O da bizim yarattığımız bir sembol.
Şeytan'ın hükümdarı olduğu cehennem ise, yaşadığımız Dünya.

Film içinde film taktiğiyle, seyirciye ve başkarakterlere, “bu hikâyeye gülenler” ya da ”gayet mantıklı bulanlar” arasında bir taraf seçmeye çağıran Bergman, filmin sonrasını ise ilk grup için çekmiş. Bergman hangi tarafta mı? Sanırım buna cevap vermemize gerek yok.

Filmde genç yönetmen, hafiften delirmiş eski hocasının hikâyesi üzerinde pek durmaz (ilk gruptan yani) ve gazeteci arkadaşına gidip bu ilginç(!) hikâyeyi anlatır. Gazeteci arkadaşı Thomas (Birger Malmsten canlandırır, Bergman’ın ilk filmlerinin neredeyse hepsinde başroldedir) üzerinden ise ana hikâyeye bağlanacağız; Birgitta Carolina’ya…

Bergman’ın savını güçlendirmek için seçtiği karakter genelde olduğu gibi, yine bayan. Genç yaşında ümidini yitirmek safhasında olan Birgitta Carolina, yine aynı uçurumun kenarında olan gazeteci Thomas ile hayata son bir şans verir. Thomas da, Bergman’ın olgunluk filmlerinde Max von Sydow ustanın canlandırdığı, maddi anlamda doygun ama manevi açıdan büyük bir açlıkta olan ve bu açlığın da tesiri ile –arayışı bırakma safhasındadır aynı zamanda- hayatla/mutlulukla olan bağları kopmuş karakterlerin taslak çalışması diyebiliriz. İşte Thomas ve sevgilisi Sofi;

(Thomas) - Eskiden ölmekten korkardım. Sonra anladım ki esas korktuğum şey, ölüm ânıymış. Bunu fark ettiğimde rahatladım.

(Sofi) + Ölümden sonra ne gelecek bilmiyoruz.

- Şimdiki yaşantımızdan kötü olamaz ya? Belki de daha iyi olacak, kim bilir?
Aslında, ölümden sonra hiçbir şey yok. Bir arkadaşım demişti ki; intihar sadece bir ölme biçimidir, ötesi değil. Ölümcül bir hastalık gibi yani.

+ Ama beni öldürürsen bu cinayet olur.

-Hayır, alakası yok. Buna aşk derler. Sen kendin için iyisini bilmediğin için ben sana yardım ediyorum sadece.

Size Thomas ile Birgitta Karolina’nın hikâyesinin nasıl ilerlediğini anlatmayacağım. Hikâyenin nasıl sonlandığı aslında baştan belli, çünkü hayat “mutlu sonlar” içermez. Seyirciye sorduğu sorunun cevabını veren genç yönetmen, filmi şu diyalogla bitirir:

- Anlattıklarımı düşündün mü?

+ Evet, o konunun filmini çekmek imkânsız. Hayat ve inanç hakkında çok zor sorular sormuş oluruz, ki öyle film de çekemeyiz.

- Zor sorular mı?

+ Evet, zor sorular; benim, sizin, Arne'in, Birgitta Carolina'nın, yani herkesin şiddetle cevabını aradığı sorular.

- İşte, en korkunç bölüme geldik. Bu soruların muhatabı yok.

+ Var, eğer Tanrı'ya inanıyorsanız.

- Ama inanmıyorum.

+ O dediğiniz, bu işten kolayca kurtuluş olur.

- O zaman bu işin kurtuluşu yok.

Işıklar kapansın!

düşünmeksizin erişilen “bedelsiz”, “kişiliksiz, “nedensiz”, “kolay” kahkahaların vazgeçilmez ikametgahı olan manasız suratlarıyla gezinen fotojenik boşlukların, acı, keder, “kötülük” -kötülükten, acıdan, sıkıntıdan sızan onca çiçeği görmeyen, koklamayan, ruhuna hediye etmeyen bilmez ki ne yüce bir güzelliği vardır onun- fakiri akıllarının -bir akılları olduğu iyimserliğinden yola çıkarak- uzağından dahi geçirmedikleri ve asla da geçirmeyecek oldukları bir düşünce eşliğinde başlıyor bergman’ın zindan’ı; “yeryüzü, dünya: cehennem”. yönetmenin ticari amaçlarla çektiği söylenen kimi filmleri de dahil olmak üzere, ilkinden sonuncusuna dek tüm filmlerine belirgin biçimde yansıyan felsefi ve varoluşsal öğeler ile bu öğelerin kullanılma biçimindeki bergman’a özgü “özgün” tat, onun hayata ilişkin fikirlerini somutlaştırmasının yanında, bergman izleyicileri için bir ayraç olma niteliğini taşıyor olmasıyla da önem kazanıyor kanımca ve elbette zindan da, başından sonuna kadar bir bergman filmi olduğunu belirgin biçimde hissettiriyor.
zindan, bergman’ın genel olarak etkilenmiş göründüğü felsefi düşüncelerin yoğun, güçlü ve özümsenmiş bir kesitini yansıtan diyaloglar aracılığıyla izleyiciyi filmin henüz başlangıcında fazlasıyla yıpratmakla koyuluyor işe, ki bu diyalogları besleyen temel felsefi düşünce ile kullanılan kimi cümlelerin friedrich nietzsche’ye ait olması, nietzche’nin bergman  derinliğiyle yorumlanışı olgusuyla birleşince yıpratıcılık sanıyorum ki kaçınılmaz. zindan filminde bergman, büyük ve eşsiz, tanımsız filozof nietzsche’nin okumayı başardığım -okumayı başaramadıklarım halen çoğunlukta- ve her birinin neredeyse her bir cümlesinden, sözcük dağarcığım ve sözcükleri kullanma yeteneğimin ifade etmeye elvermediği ölçüde tarifsiz tatlar ve heyecanlarla ayrıldığım eserlerine yansımış olan düşüncelerinden, hıristiyanlık, kilise, tanrı ile bunların toplum ve insan yaşamı nezdindeki görünüşleri üzerine olanlarına odaklanmış diyaloglarla karşılıyor izleyicisini.
yaşadığımız dünyanın cehennemin ta kendisi, yaşam denilen cehennemin hükmedeni şeytanın ise, insan imgeleminin bir ürününden, sembolünden ibaret olduğu tezinden yola çıkıyor film ve bu tezi ileri süren film karakteri prof. paul adeta, nietzsche’nin deccal‘inin, zerdüşt’ünün elbette ki çok çok mütevazı bir görünümünü sergiliyor filmde. bergman’ın bir başka filmine dair görüşlerimi yazarken de dile getirmiştim; filmleri birden fazla ve hatta birçok anlamı içerse de, genellikle filmlerinin süresel boyutuyla kıyaslandığında çok kısa kalan kimi sahne ve diyaloglar aracılığıyla izleyicisiyle birebir konuşmayı tercih eden bir yönetmen bergman; zindan özelinde de bu görevi prof. paul üstleniyor.

yorumun devamı: bergman üzerindeki nietzsche etkisinin belirgin bir örneği niteliğindeki diyaloglarda prof. paul, hayatın basit karmaşasında zayıf ve duygusal olanların çareyi kilisede aradıklarını; bıkmış, yorgun ve yalnız olanlarınsa intiharı çözüm olarak gördüklerini, bu noktada yeryüzü cehenneminin hükümdarı şeytanınsa, dini teşvik eden ve insanların kiliseye gitmelerine mani olmayan bir yerde konumlanacağını, zira kiliselerin şeytanın en büyük yardımcıları olduğu görüşlerini öne sürüyor ve nietzshe’nin o çok bilindik “tanrı öldü” tezini yineliyor. bu teorik ve felsefi düşüncelerin önderliğiyle genel bir tezi, bakış açısını yansıtan film, yeryüzünün cehennem; şeytan, din gibi kavram ve olgularınsa, neden oldukları vahşetin sorumluluğundan kurtulmak için insan imgelemi tarafından üretilen hayal ürünleri olduğu tezini ileri sürmesinin ardından, sahip olduğu senaryo ve kurguyu izleyerek, “birgitta carolina” karakterinin tüm yaşamını saran dramına yöneliyor ve bütünüyle bir dramı yaşatan bu karakter elliyle, sahip olduğu tezin özel, dar bir görünümünü yansıtma çabasına girişiyor.
filme egemen olan ve ona esas alınan düşüncelerin çekiciliği yanında, filmin görsel açıdan en akılda kalıcı ve başarılı sahnesi, birgitta carolina’nın ölümünün gözlendiği sahne kanımca. bunu sağlayan ise, bileklerini keserek yavaş bir ölümü tercih eden birgitta carolina’nın yaşama olan son bakışlarının yansıtılmasındaki sahicilik ve yaratıcılık; yani bergman. çıkış bulunamayan sorgulamalardan, yanıtı, muhatabı olmayan sorulardan bahsediyor bergman ve bu eksik, yoksun insan yaşamını zindan’la özdeşleştiriyor. son söz bergman’ın zindan özelindeki sözcüsü prof. paul’e ait.: “o zaman bu işin kurtuluşu yok”.